eğitim öğretim ile ilgili belgeler > konu anlatımlı dersler > Türkçe dersi ile ilgili konu anlatımlar > kelimede anlam, sözcükte anlam ile ilgili konu anlatımlar

ANLAM DARALMASI ve ANLAM GENİŞLEMESİ

Anlam Daralması:

Bir kelimenin önceleri genel anlam içermesi, sonraları ise daha özel anlama düşmesi olayına anlam daralması denir. Bu siteden sayısal öğrencilerinin de faydalandığını düşünerek işi bir de matematiksel bir benzetme ile anlatalım. Alt küme ve kapsayan kümeyi birçoğumuz biliyoruzdur. Anlam daralmasında kelime, önceleri kapsayan kümeymiş sonraları alt küme pozisyonuna düşmüş demek doğru bir benzetme olacaktır. Genel ve özelden kastettiğimiz tam da budur.

Örnek: 

·         “Yemiş” kelimesi önceleri “meyve” anlamı taşıyarak genel bir anlam içeriyordu. Sonraları ise anlamda daralmaya gitmiş ve sadece “incir” meyvesinin diğer adı olmuştur. Dil, kültürün en önemli parçasıdır. Nasıl ki kültür sürekli bir değişim hâlindeyse dilin de bu değişimden etkilenmemesi imkânsızdır.

NOT: Şu soru çokça soruluyor: “Hocam, Türkçede kullanılan şapka (düzeltme, uzatma işareti) işareti anlam daralmasına sebep olur mu?

CEVAP: Şapka işareti, diğer isimlerini yukarıda belirttik, anlamı daraltmaktan ziyade anlamı değiştirir. Dolayısıyla bu kapsamda ele almayız.

·         “Geyik” kelimesini ele alalım. Eski Türkçe metinlerde bu kelime “yabanî hayvan” olarak genel bir anlama sahipken günümüzde ise geyik ailesinin erkek olanlarına verilen bir isim hâlini alarak daha özel bir anlama bürünmüştür.

Anlam Genişlemesi:

Anlam daralmasının tam tersi olarak düşünebiliriz. Daralmada genelden özele bir geçiş söz konusuyken anlam genişlemesinde özelden genele bir geçiş olur. Yukarıda bahsettiğimiz matematiksel benzetmeyi burada da uygulayabiliriz. Genişlemede, alt küme olan kelime kapsayan küme hâline dönüşüyor.

ANLAM DARALMASI, ÖZELLİKLERİ (KELİMEDE ANLAM) (TÜRKÇE DERSİ KONU ANLATIM)

Sözcükler, anlamda daralma ya da genişleme yoluyla başka bir anlama geçerek yan anlamlar kazanabilir.

Sözcüğün eskiden anlattığı şeyin ancak bir bölümünü, bir türünü anlatır duruma gelmesine anlam daralması denir.

Örnekler:

“Oğul" sözcüğü başlangıçta kız ve erkek anlamlarını içerirken sonradan yalnızca erkek çocukları için kullanılarak anlam daralmasına uğramıştır.

"Erik" sözcüğü, şeftali, kayısı, zerdali anlamını içerirken, sonradan bir tür meyve için kullanılarak anlam daralmasına uğramıştır.

”Yemiş” sözcüğü “meyve” anlamında geniş bir anlama sahiptir. Bugün bu sözcük daralarak, özellikle Ege Bölgesi’nde “incir” anlamında kullanılır olmuştur.

“Makine” sözcüğü her türlü araç olarak geniş anlamda kullanılan bir sözcüktür. Bazı yörelerde bu sözcüğün “otobüs” veya (bilgi yelpazesi.net) “kamyon” yerine kullanılması bu sözcüğün bu yörelerde dar anlamda kullanıldığını gösterir.

“Davar” sözcüğü eskiden “mal, mülk, eşya” anlamında kullanılan bir sözcükken bugün bu sözcüğün “koyun, keçi” anlamında kullanılması anlamda daralmaya başka bir örnektir. Aynı şekilde “mal” sözcüğü de “mülk, sahip olunan eşya” anlamında kullanılırken bazı bölgelerde “büyükbaş hayvan” anlamında kullanılarak daralmaya uğramıştır.

“Hayvan” sözcüğü “insanları da içine alan canlı” anlamında kullanılmışken bu sözcük daha sonra sadece “kedi, köpek gibi canlıları” ifade eden dar bir anlamda kullanılır olmuştur.

ANLAM GENİŞLEMESİ, ÖZELLİKLERİ (KELİMEDE ANLAM) (TÜRKÇE DERSİ KONU ANLATIM)

Bir varlığın bir türünü ya da tekini anlatan, kullanım alanları dar olan şeyleri gösteren sözcüklerin zamanla o varlığın bütün türlerini birden anlatır duruma gelmesine anlam genişlemesi denir.

Başka bir tanımı da şöyledir: Bir varlığın bir türünü anlatan, kullanılış alanları sınırlı olan sözcüklerin zamanla o varlığın bütününü, bütün türlerini anlatır duruma gelmesine, daha geniş alanlarda kullanılmaya başlanmasına “anlam genişlemesi” denir.

Örnekler:

"alan" sözcüğü, "düz ve açık yer" anlamını içerirken anlam genişlemesine uğrayarak "iş, meslek, araştırma-inceleme" anlamlarını da kazanmıştır.

“ödül” sözcüğü eskiden sadece “güreşlerde kazananlara verilen bir mükâfat” anlamında kullanılırken, günümüzde “her türden yarışma sonunda verilen mükâfat” için kullanılmaktadır.

“yüz” sözcüğünün ilk anlamı “suraf’tır. Ancak bu sözcük, zamanla suyun yüzü (yüzey), evin ön yüzü (taraf, cephe), yorgan (bilgi yelpazesi.net) yüzü (bir şeyin görünen bölümünü kaplamakta kullanılan kumaş) anlamlarını da kazanarak anlam genişlemesine uğramıştır.

“tatlı olmayan” anlamında kullanılan “acı” sözüğü acı yeşil (koyu), çok acı çekti (ıstırap) anlamların*da kullanılmaya başlanmış, dolayısıyla sözcük birden çok anlamı ifade etmeye başlamıştır.

Büyük çadır anlamına gelen “yurt “ sözcüğü anlam genişlemesine uğrayarak “vatan” anlamıyla varlığını sürdürmüştür.

Bir göl adı olan “terkos” anlam genişlemesiyle evlerde “akan su” anlamına da genişlemiştir.

“Mal” kelimesinin anlam genişlemesi yolu ile “canlı cansız hayvan, eşya, taşınır taşınamaz her türlü gayrimenkul” anlamına genişlediği görülür.

“Mareşal” sözcüğü Fransızcada "at bakıcısı, nalbant, seyis" gibi anlamlara gelirken, zamanla başka dillere geçerek "ordudaki en büyük rütbe" anlamını kazanmıştır.

“Konmak” fiilinden türeyen "konak" sözcüğünün anlamının "konma yeri" olması gerekir. "Konak" sözcüğü, Türkçede "yolcuların konup geceledikleri yer, iki konak arasındaki uzaklık, kentlerdeki büyük ve görkemli ev" yerine kullanıl maktadır.

“Mum” asıl olarak bir "ışık aracı"dır. Bu sözcük fizikte "ışık birimi" olarak da kullanılır.

>>>TIKLAYIN<<<

“TÜRKÇE DERSİ İLE İLGİLİ TEST SORULARI, SORULAR”
SAYFASINI GÖRMEK İSTERSENİZ

>>>TIKLAYIN<<<

“TÜRKÇE DERSİ İLE İLGİLİ YAZILI SORULARI”
SAYFASINI GÖRMEK İSTERSENİZ

>>>TIKLAYIN<<<