eğitim öğretim ile ilgili belgeler > konu anlatımlı dersler > Türkçe dersi ile ilgili konu anlatımlar > kelimede anlam, sözcükte anlam ile ilgili konu anlatımlar

ANLAM GENİŞLEMESİ, ÖZELLİKLERİ (KELİMEDE ANLAM) (TÜRKÇE DERSİ KONU ANLATIM)

Bir varlığın bir türünü ya da tekini anlatan, kullanım alanları dar olan şeyleri gösteren sözcüklerin zamanla o varlığın bütün türlerini birden anlatır duruma gelmesine anlam genişlemesi denir.

Başka bir tanımı da şöyledir: Bir varlığın bir türünü anlatan, kullanılış alanları sınırlı olan sözcüklerin zamanla o varlığın bütününü, bütün türlerini anlatır duruma gelmesine, daha geniş alanlarda kullanılmaya başlanmasına “anlam genişlemesi” denir.

Örnekler:

"alan" sözcüğü, "düz ve açık yer" anlamını içerirken anlam genişlemesine uğrayarak "iş, meslek, araştırma-inceleme" anlamlarını da kazanmıştır.

“ödül” sözcüğü eskiden sadece “güreşlerde kazananlara verilen bir mükâfat” anlamında kullanılırken, günümüzde “her türden yarışma sonunda verilen mükâfat” için kullanılmaktadır.

“yüz” sözcüğünün ilk anlamı “suraf’tır. Ancak bu sözcük, zamanla suyun yüzü (yüzey), evin ön yüzü (taraf, cephe), yorgan (bilgi yelpazesi.net) yüzü (bir şeyin görünen bölümünü kaplamakta kullanılan kumaş) anlamlarını da kazanarak anlam genişlemesine uğramıştır.

“tatlı olmayan” anlamında kullanılan “acı” sözüğü acı yeşil (koyu), çok acı çekti (ıstırap) anlamların*da kullanılmaya başlanmış, dolayısıyla sözcük birden çok anlamı ifade etmeye başlamıştır.

Büyük çadır anlamına gelen “yurt “ sözcüğü anlam genişlemesine uğrayarak “vatan” anlamıyla varlığını sürdürmüştür.

Bir göl adı olan “terkos” anlam genişlemesiyle evlerde “akan su” anlamına da genişlemiştir.

“Mal” kelimesinin anlam genişlemesi yolu ile “canlı cansız hayvan, eşya, taşınır taşınamaz her türlü gayrimenkul” anlamına genişlediği görülür.

“Mareşal” sözcüğü Fransızcada "at bakıcısı, nalbant, seyis" gibi anlamlara gelirken, zamanla başka dillere geçerek "ordudaki en büyük rütbe" anlamını kazanmıştır.

“Konmak” fiilinden türeyen "konak" sözcüğünün anlamının "konma yeri" olması gerekir. "Konak" sözcüğü, Türkçede "yolcuların konup geceledikleri yer, iki konak arasındaki uzaklık, kentlerdeki büyük ve görkemli ev" yerine kullanıl maktadır.

“Mum” asıl olarak bir "ışık aracı"dır. Bu sözcük fizikte "ışık birimi" olarak da kullanılır.

Sözcükte Anlam Genişlemesi

Tüm dillerde sözcükler, bir varlığı anlatmak için doğmuştur. Köktürk Türkçesinden bir örnekle demek istediğimizi örneklendirelim. Köktürk alfabesinde harflerden çok şekiller ön plândadır. “D” şekline benzeyen harf “-ye, -ya ve ay” biçiminde telâffuz edilmekteydi. Şekil; yarım bir aya da benziyor, ok atmak için kullanılan bir yaya da benziyor. Bu kelimelerin şu an da kullandığımız anlamlarını onlar, şekilden yola çıkarak isimlendirmişlerdir. Yani her varlık; şekline, kullanımına göre isimler almış ve alfabeye yansıtılmıştır. O günlerde “ay, yay” kelimesi için kullanılan bu şekil, şimdilerde kendi adlarıyla sözcük dünyamızda yerini almış vaziyette. Toparlamak gerekirse zamanla toplumların yeni yeni varlıklar keşfetmeleri, sözcük ihtiyacını da arttırmıştır. Bu da bazı sözcüklerin anlamlarının genişletilmesi yöntemiyle yapılmıştır. Bir kelime bir dönem özel yani daha dar anlam içerirken sonraları kapsamı genişletilerek daha fazla şeyi anlatmaya başlamıştır. Özelden daha genel bir anlama geçiş yapmıştır.

·         “Nemrut” kelimesi önceleri sadece bir hükümdarın ismiydi. Günümüzde ise “zalim, gaddar” kişileri tarif ederken kullanılmaktadır.

·         “Acı” kelimesini ele alalım şimdi. Önceleri “tatlı olmayan” anlamı taşırken şimdilerde ise “ıstırap, acımak” anlamlarını da karşılamaktadır.

·         “Yağlı” kelimesi de genişleme yaşayan bir diğer kelime. Eski dönemlerde “çok yağı olan” anlamında kullanırken günümüzde “yağlı kapı” şeklinde bir sözcük grubu olarak sıfat hâline getirerek “zenginlik, varlık sahibi olan” anlamlarında kullanılmaktadır.

Toplumlar gelişim gösterdikçe, yeni icatlar bulundukça, teknoloji geliştikçe daha fazla anlam genişlemesine uğrayan kelime ile karşı karşıya gelmemiz muhtemeldir. 

ANLAM DARALMASI, ÖZELLİKLERİ (KELİMEDE ANLAM) (TÜRKÇE DERSİ KONU ANLATIM)

Sözcükler, anlamda daralma ya da genişleme yoluyla başka bir anlama geçerek yan anlamlar kazanabilir.

Sözcüğün eskiden anlattığı şeyin ancak bir bölümünü, bir türünü anlatır duruma gelmesine anlam daralması denir.

Örnekler:

“Oğul" sözcüğü başlangıçta kız ve erkek anlamlarını içerirken sonradan yalnızca erkek çocukları için kullanılarak anlam daralmasına uğramıştır.

"Erik" sözcüğü, şeftali, kayısı, zerdali anlamını içerirken, sonradan bir tür meyve için kullanılarak anlam daralmasına uğramıştır.

”Yemiş” sözcüğü “meyve” anlamında geniş bir anlama sahiptir. Bugün bu sözcük daralarak, özellikle Ege Bölgesi’nde “incir” anlamında kullanılır olmuştur.

“Makine” sözcüğü her türlü araç olarak geniş anlamda kullanılan bir sözcüktür. Bazı yörelerde bu sözcüğün “otobüs” veya (bilgi yelpazesi.net) “kamyon” yerine kullanılması bu sözcüğün bu yörelerde dar anlamda kullanıldığını gösterir.

“Davar” sözcüğü eskiden “mal, mülk, eşya” anlamında kullanılan bir sözcükken bugün bu sözcüğün “koyun, keçi” anlamında kullanılması anlamda daralmaya başka bir örnektir. Aynı şekilde “mal” sözcüğü de “mülk, sahip olunan eşya” anlamında kullanılırken bazı bölgelerde “büyükbaş hayvan” anlamında kullanılarak daralmaya uğramıştır.

“Hayvan” sözcüğü “insanları da içine alan canlı” anlamında kullanılmışken bu sözcük daha sonra sadece “kedi, köpek gibi canlıları” ifade eden dar bir anlamda kullanılır olmuştur.

>>>TIKLAYIN<<<

“TÜRKÇE DERSİ İLE İLGİLİ TEST SORULARI, SORULAR”
SAYFASINI GÖRMEK İSTERSENİZ

>>>TIKLAYIN<<<

“TÜRKÇE DERSİ İLE İLGİLİ YAZILI SORULARI”
SAYFASINI GÖRMEK İSTERSENİZ

>>>TIKLAYIN<<<