|
|
eğitim öğretim ile ilgili belgeler > konu anlatımlı dersler > Türkçe dersi ile ilgili konu anlatımlar > kelime türleri, sözcük türleri ile ilgili konu anlatımlar
FİİLİMSİ NEDİR TANIMI ÇEŞİTLERİ ÖZELLİKLERİ EYLEMSİLER ÖZELLİKLERİ (TÜRKÇE DERSİ KONU ANLATIM)
Eylem olma özelliğini tam olarak yitirmemesine karşın, çekime giremediği için tam eylem olmayan; getirilen eklerle ad, sıfat ve zarf görevlerinde bulunan; temel cümle içinde yan cümle kurma özelliği taşıyan sözcüklere fiilimsi denir.
Kip ve kişi ekleriyle çekimlenemezler. Bu yönleriyle tam eylem sayılmazlar.
Olumsuzluk eki “-ma, -me” ile çekime girerek eylem olma yanlarını sürdürürler.
Eylem tabanlarına getirilen birtakım eklerle ad, sıfat ve zarf görevinde kullanılırlar.
Bir temel cümle içinde yan cümle kurarlar ve yan cümlenin yüklemi olurlar.
Eylemleri “zarf, ad, sıfat” olarak kullanmamıza yararlar.
Eylemlerin kullanılış alanlarını genişletirler.
Eylemlere getirilen bir takım eklerle yapılır.
Eylemden türemeleri şarttır.
Eylem kökenli olmasına karşın ad, önad, belirteç gibi kullanılan sözcüklerdir.
Kullanıldıkları cümlelerde (bilgi yelpazesi.net) birer yan cümlecik oluştururlar.
Kişi kavramı yoktur. Bu yüzden eylem gibi çekimlenemezler.
Fiilimsiler, fiillerden (eylemlerden) türeyen sözcükler olmalarına karşın fiillerin aldığı fiil “çekim eklerini” yani şahıs ekleri, haber ve dilek kiplerini alamayan, yalnızca fiillere gelen olumsuzluk eki olan “ma, me, maz, mez” eklerini alabilen sözcüklerdir.
Fiilimsiler anlam olarak fiillerin anlamlarını taşırlar; ancak kip olarak fiilin anlamını taşımazlar.
Fiilimsiler, fiillere getirilen “fiilimsi ekleri” ile ortaya çıkarlar. Yani fiiller bazı ekler sayesinde fiilimsi olurlar. Bu ekler fiilden isim yapma ekleri olarak da bilinir ki bunlar eklendiği fiili isim soylu sözcük yaparak o sözcüğün cümlede “isim, sıfat ve zarf” görevinde kullanılmasını sağlarlar.
Fiilimsiler fiilden isim yapma eki aldıkları için türemiş bir sözcük olarak kabul edilirler.
Cümle içinde isim, sıfat zarf görevinde kullanılırlar dedik. Peki bir fiil nasıl olur da cümle içinde isim, sıfat ve zarf görevlerinden birini üstlenebilir?
Fiilimsiler; isim fiil, sıfat fiil ve zarf fiil olarak 3’e ayrılırlar her birinin kendine özel fiilimsi ekleri vardır. Bunlar;
İsim Fiil Ekleri : -ma, -ış, -mak
Sıfat Fiil Ekleri : -an, -ası, -mez, -ar, -dik, -ecek, -miş
Zarf Fiil Ekleri : -ken, -alı, -madan, -ince, -ip, -arak, -dıkça, -e….-e, -r…..-maz, -casına, -meksizin, -dığında
İşte bu ekler sayesinde fiilimsiler “isim, sıfat ve zarf” görevinde kullanılırlar.
Bir cümlede fiile gelen isim fiil eki o sözcüğü cümlede isim, sıfat fiil eki sıfat, zarf fiil eki zarf yapar. Bu bilgi çok önemlidir. Çünkü biz soru çözümlerinde fiilimsi olan sözcüğü bulurken sadece cümlede fiilimsi eki alan sözcük var mı yok mu buna bakmayacağız; bir de bu eki alan sözcüğün hangi görevde (isim, sıfat, zarf) kullanılıp kullanılmadığına bakacağız.
Şimdi bu fiilimsi çeşitlerini eklerini ve görevlerini tek tek inceleyelim.
1-İSİM FİİL (MASTAR)
Fiillere getirilen “-ma, -ış, -mak” ekleri ile yapılır.
Bu ekler büyük ünlü uyumu kuralına göre eklendiği sözcük içinde değişiklik gösterecekleri için “-ma, -me, -ış, -iş, -uş, -üş, -mak, -mek” şekillerinin de var olduğunu bilmeliyiz arkadaşlar. Fakat ezberimizde kalıcı olması için ”-ma, -ış, -mak” eklerini bilmemiz yeterlidir. Bu ekler fillere gelerek onları cümle içinde “isim” yaparlar.
ÖRNEKLER
Görmekten sonra görülmek, aşkın ikinci kademesiydi.
Gör (fiil kökü) + mek (isim fiil eki)
Mektup yazmak onun için huzur verici bir şeydi.
Ben de sizinle tatile gelmeyi düşünüyordum.
Bağlama çalmayı bu kadar çok seveni hiç görmemiştim.
Programın başlayışı herkesi heyecanlandırdı.
Yanımda oluşunu, bana sarılışını hiç unutamam.
Onun gelişiyle oda bir anda sessizliğe büründü.
Bir gülüşü ile her şeyi değiştirmeyi biliyordu.
İsim Fiilin Olumsuz Hali:
Yukarıdaki isim fiil eki almış fiilimsilerin başka cümlelerde olumsuz şekilleri de mümkündür. Olumsuzluk eki isim fiil ekinden önce gelir.
Görmemek, görülmemek, yazmamak, gelmeme, çalmama, başlamayış, olmayış, sarılmayış, gelmeyiş, gülmeyiş…
Koyu renkliler olumsuzluk ekidir. Kırmızı renkliler isim fiil ekidir.
NOT: İsim fiil eki aldığı halde ve fiilimsi olma kriterlerine uygun olduğu halde kalıplaşarak bir varlığın adı olan sözcükler vardır. Bunlar fiilimsi olarak kabul edilmezler.
ÖRNEKLER
Elindeki çakmak ile oynaması annesini tedirgin etti.
Her gün dondurma yersen çok hasta olabilirsin.
Merak ettiğiniz bilgileri giriş kattaki danışmadan öğrenebilirsiniz.
NOT: Olumsuzluk eki olan “-ma, -me” eki ile isim fiil eki olan “-ma, -me” eki karıştırılmamalıdır.
ÖRNEKLER
Ortalığı toplama görevini kardeşine verdiler. (İsim Fiil Eki)
Bu saatte herkes uyuyor ortalığı toplama. (Olumsuzluk Eki)
NOT: Fiiller gibi çekimlenemeyeceklerini yukarıdaki açıklamada belirtmiştik. Şimdi bunun örneklerle açıklamasını daha da netleştirelim.
ÖRNEKLER
Uyu-mak istiyorduk. (Bu cümledeki fiilimsiye kip eki ve şahıs eki getirmeye çalışalım)
Uyu-mak- yor-uz istiyorduk. ( :) anlamsız olduğunu gördünüz arkadaşlar)
|
|
2-SIFAT FİİL (ORTAÇ)
Fiillere getirilen “-an, -ası, -mez, -ar, -dik, -ecek, -miş” ekleri ile yapılır.
Bu ekler de büyük ünlü uyumu kuralına göre eklendiği sözcük içinde değişiklik gösterecekleri için “-an, -en, -ası, -esi, -maz, -mez, -ar, -er, -dık, -dik, -duk, -dük, -acak, -ecek, -mış, -miş, -muş, -müş” şekillerinin olduğunu bilmeliyiz. Fakat daha rahat ezberleyebilmemiz için ”-an, -ası, -mez, -ar, -dik, -ecek, -miş” eklerini bilmemiz yeterlidir. Zaten daha da kolay akılda kalması için şifrenmiş bir şekilde sıralanmıştır:
“Anası mezar dikecekmiş”
Aşağıdaki örneklerde sıfat fiillerin cümle içinde sıfat görevlerinde kullanıldıklarına dikkat ediniz. Sıfat fiil ekleri fiillere gelerek onları cümle içinde sıfat ya da adlaşmış sıfat yapar.
ÖRNEKLER
Çalışan adamı herkes sever.
Gelen, gideni aratır. (Adlaşmış Sıfat+ Sıfat Fiil)
Yıkılası dağlar geçit vermez oldu.
Bu çocuğun sevilesi bir yanı kalmamış.
Görünmez kazaya da davetiye çıkarmayalım.
Aşılmaz yollardan aşırdın beni.
Koşar adımlarla bebeğini kucaklamaya gitti.
Gider ayak herkesin canını yaktı.
Ne zaman seninle olsam tanıdık bir kuş cıvıltısıyla uyanırdım her sabah…
Bazen bilindik şiirlerle bile olsa göz doldurmayı iyi biliyordu.
Gelecek sezonda en başarılı futbolcular bizim olacak.
Böyle bir kazadan sağlam çıkabildiyse verilmiş sadakası var demek.
NOT: Sıfat fiillerin olumsuz şekilleri de mevcuttur.
ÖRNEKLER
Çalışmayan adama kimse ekmez vermez.
Olmayacak duaya amin denmez.
NOT: Bazı sıfat fiil ekleri ile başka ekler benzerlik göstermektedir. Bunları karıştırmamak gerekir. Fiilimsiler (bilgi yelpazesi.net) ve eklerini ayırt etmek için birçok faktör var fakat en önemlisi eki alan sözcüğün fiil kök gövdesi olup olmadığına ve sözcüğün cümlede sıfat görevinde kullanılıp kullanılmadığına bakmaktır.
Karıştırılan ekler;
Tutmaz dizlerim birden düzeldi. “-mez, -maz” =Sıfat Fiil Eki
Dedemin dizleri tutmaz. “-mez, -maz” = Geniş Zaman Kipinin Olumsuzluk Eki
Koşar adımlarla yanıma geldi. “-ar, -er” = Sıfat Fiil Eki
Her sabah mutlaka koşar. “-ar, -er” = Geniş Zaman Kip Eki
Gelecek yıl şampiyonuz. “-acak, -ecek” = Sıfat Fiil Eki
Seneye bize gelecek. ”-acak, -ecek” = Gelecek Zaman Kip Eki
Yırtılmış pantolon ile dışarı çıkma. “-mış, -miş, -muş, -müş” = Sıfat Fiil Eki
En sevdiği pantolonu yırtılmış. “-mış, -miş, -muş, -müş” = Öğrenilen Geçmiş Zaman Kip Eki
3-ZARF FİİL / BAĞ FİİL (ULAÇ)
Fiillere getirilen “-ken, -alı, -madan, -ince, -ip, -arak, -dıkça, -e….-e, -r…..-maz, -casına, -meksizin, -dığında” ekleri ile yapılır. Fiili zarf yapma görevi üstlenen bu eklerin diğer ekler gibi ünlü uyumlarına göre değişkenlik gösterdiğini bilmeliyiz.
Ezberlemek için biraz fazla ek olduğu için yine aşağıdaki gibi şifrelendirmek mümkündür. Kendiniz de istediğiniz şekilde değiştirebilirsiniz.
“Kenyalı emadan ince ip arakladıkça”
“Eve varmazcasına gelmeksizin çıktığında”
Aşağıdaki örneklerde zarf fiillerin cümle içinde zarf görevlerinde kullanıldıklarına dikkat ediniz. Zarf fiil ekleri fiillere gelerek onları cümle içinde zarf yapar.
ÖRNEKLER
Yatarken ışıkları söndürmeyi unutma. (-kan eki yoktur sadece -ken şekli var)
Bu dünyaya geleli yüzü bir kez olsun gülmedi.
Saati kuralı çok olmamıştı.
Görünmeden kimseye gel gizli gizli.
Kapanmadan kazan yarışmasına katılmak istiyorum.
Masadaki tabaklar kırılınca ne yapacağını bilemedi.
Sen gidince hiçbir şeyin tadı kalmamıştı.
Olanları duyunca birden gözleri doldu.
Seni görünce ellerim titriyor.
Bütün her şeyi unutup yeni bir hayata başlamak istiyordu.
Para biriktirip bilgisayar alacağını söyledi annesine.
Fiilimsiler ile ek fiillere çalışarak sınavdan seksen almayı başardı.
Çırpındıkça daha da batacağını anlamıştı.
Koşa koşa yanına gitti.
Ağlaya ağlaya gözleri kan çanağına dönmüş.
Gelir gelmez yatağa uzandı.
Yatar yatmaz uyudu.
Ölürcesine sevdiği için her dediğini yapıyordu.
NOT: “-ken” ekinin bazen isimlere geldiğini görürsünüz. Bu durumda bu eki alan kelime fiilimsi sayılmaz.
Öğrenciyken çok zamanımızın olduğunu fark edememişiz. (Öğrenci = İsim)
Çalışırken zamanın nasıl geçtiğini anlayamamışız. (Çalış = Fiil)
ÖZETLE
=> Fiilimsiler, fiil değil; ancak fiile benzer sözcüklerdir.
=> Fiil gibi çekimlenemez; ancak olumsuzları yapılabilir.
=> İsim fiil, sıfat fiil ve zarf fiil olmak üzere üçe ayrılır.
=> Bunların her biri için ayrı ayrı fiilimsi ekleri vardır.
=> Bu ekler mutlaka fiil kök veya gövdelerine gelmek zorundadır.
=> Eklendikleri fiilleri cümlede “isim, sıfat, zarf” yaparlar.
=> Fiilimsiler cümlede doğrudan yüklem olmazlar, ek eylem alarak yüklem olurlar.
SAYFASINA GERİ DÖNMEK İÇİN
>>>TIKLAYIN<<<
“TÜRKÇE DERSİ İLE İLGİLİ TEST SORULARI, SORULAR”
SAYFASINI GÖRMEK İSTERSENİZ
>>>TIKLAYIN<<<
“TÜRKÇE DERSİ İLE İLGİLİ YAZILI SORULARI”
SAYFASINI GÖRMEK İSTERSENİZ
>>>TIKLAYIN<<<
| |||||