|
|
eğitim öğretim ile ilgili belgeler > konu anlatımlı dersler > Türkçe dersi ile ilgili konu anlatımlar
HAL EKLERİ, DURUM EKLERİ İLE İLGİLİ KONU ANLATIMLAR (YAPI BİLGİSİ, KELİMENİN YAPISI) (TÜRKÇE DERSİ KONU ANLATIM)
- i,-e,-den,-de ekleridir.
İsim soylu sözcüklere gelerek onların yüklemle ya da diğer sözcüklerle ilgilerini sağlayan eklerdir. Bunları şu şekilde inceleyebiliriz.
Örnek:
Kitabı ver (belirtme hali)
Yola bak (Yönelme hali)
Evden geliyorum (Çıkma hali)
Sende kaldı (Bulunma hali)
1. – i hal eki (yükleme hali)
Adı doğrudan doğruya eyleme bağlar. Cümlede yalnızca belirtili nesne olur. “Neyi, kimi?” sorularına cevap verir.
Örnek:
“Ev – i gördüm.”
“Odun – u yardım.” cümlelerinde kullanılan eklerdir. Fiilin neyi etkilediğini gösterir. Fiile sorulan “kimi, neyi” sorularına cevap verir.
Ali sütü içti. (sütü )
Kitabı güzel. (“kitabı” hal eki almamıştır. “kimin?” sorusuna cevap verir. 3. Tekil şahıs iyelik eki almıştır.)
Yazı yazdım.( “yazı” hal eki almamıştır. Fiilden isim yapım eki almıştır.)
2. – e hal eki (yönelme hali)
Eylemin kendisine yönelik olduğunu anlatır. Cümlede dolaylı tümleç olur. “kime, neye, nereye?” sorularına cevap verir.
Örnek:
“Eve gitti.” cümlesinde yer bildirir.
“Yaza gelecekler.” cümlesinde zaman bildirir; zarf yapar.
“Beş bin liraya aldım.” cümlesinde miktar bildirerek zarf yapar.
“Başbaşa resim çektirmişler.” cümlesinde durum bildirerek zarf yapmış.
Defteri masaya bıraktı. ( nereye, masaya)
Duvara yazı yazma. (nereye, duvara)
Süre az. (süre, isimden isim yapım eki almıştır. Hal eki değildir.)
Bu ek “ben” ve “sen” şahıs zamirlerine geldiğinde, zamirlerin yapısını değiştirir ve onları “bana”, “sana” şekline çevirir.
Bu eki,
“Haberi duyunca koşa koşa olay yerine geldi.”
“Elindeki taşları oraya buraya rastgele atıyordu.”
“Saat üçü beş geçe istasyonda buluşacağız.” cümlelerinde altı çizili eklerle karıştırmayalım. “-e” hal eki fiillerin kök ya da gövdelerine eklenmez.
3. – de hal eki (bulunma hali)
Kalma durumunu ifade eder. Cümlede dolaylı tümleç olur. (“kimde, neyde, nerede?” sorularına cevap verir.
Örnek:
“Evde bekliyor.” cümlesinde yer bildirir.
“Ayakta bekliyor.” cümlesinde durum bildirerek zarf yapmış.
“3′te gelecek.” cümlesinde zaman bildirerek zarf yapmış.
Evde bekledim (bilgi yelpazesi.net). (nerede, evde)
Sonbaharda havalar soğur. (ne zaman, sonbaharda, zarf tümleci de olabilir.)
Gözde öğrenci (gözde, isimden isim yapım ekidir. Hal eki değildir.)
“Onlar gözde insanlar.” cümlesinde eklendiği sözcüğün anlamını değiştirmiş ve sıfat yapmış. Elbette bu durumda yapım eki olmuş. (Hal eki değildir.)
“Buralarda saz boyunda otlar biter.” cümlesinde sıfat yapmış ancak yapım eki olmamış.
4. – den hali (çıkma durumu)
Cümlede dolaylı tümleç olur. “kimden, neyden, nereden?” sorularına cevap verir.
Örnek:
“Evden çıktı.” cümlesinde yer bildirmiş.
“Akşamdan gidelim.” cümlesinde zaman bildirmiş.
“Sıradan insanlardı onlar.” cümlesinde eklendiği sözcüğün anlamını değiştirerek sıfat yapmış ve yapım eki olmuş.
“Senden iyi arkadaş bulamam.” cümlesinde karşılaştırma bildirmiş.
“Sıkıntıdan tırnaklarını yerdi.” cümlesinde neden bildirmiş.
“Her taraf kağıttan uçaklarla doluydu.” cümlesinde bir şeyin neyden yapıldığını göstermiş.
“Birden ayağa fırladı.” cümlesinde durum bildirmiş. Bu tür örnekler çoğaltılabilir. Önemli olan, eklerin cümle içindeki anlamını kavramaktır.
Toptan alışveriş yaptık. (toptan, isimden isim yapım ekidir.)
|
|
5. Yalın hâli: Bu hâl eksizdir.
Adın durum eki almamış halidir. Ancak ismin sadece hal eklerini almamış halidir, diğer çekim eklerini alabilir. İsim yalın durumdayken özne, nesne, zarf tümleci ve yüklem olurlar
Örnek:
Ahmet, ev…
Kitap düştü.(özne)
Kitap aldım. (nesne)
Yaşamak güzel. (yüklem)
Akşam size gelirim.(zarf tümleci)
ÇEKİM EKLERİ (ÖZET OLARAK)
A) İSİM ÇEKİM EKLERİ:
1) Çokluk Eki:
İsimlerin sayı bakımından çokluğunu bildirirler.
Örnek: elmalar,çocuklar ,öğrenciler.
2) Hal Ekleri:
- i,-e,-den,-de ekleridir.
Örnek:
Kitabı ver (belirtme hali)
Yola bak (Yönelme hali)
Evden geliyorum (Çıkma hali)
Sende kaldı (Bulunma hali)
Uyarı: Çekim eki sıfat yaparsa yapım eki olur:
Örnek:
Sıradan insanlarla işim olmaz.(Sıfat yapmıştır ve bu yüzden yapım eki olmuştur)
Bunlar gözde çocuklardır.(Sıfat yapmıştır ve bu yüzden yapım eki olmuştur)
Sudan sebeplerle yanıma gelme (Sıfat yapmıştır ve bu yüzden yapım eki olmuştur)
3) İyelik ekleri:
Eklendiği isimlerin kime ait olduğunu ifade eder.
Örnek: Kitabım, kitabın, kitabı, kitabımız, kitabınız, kitapları…
Püf Noktası: İyelik eklerini, ismin başına “benim, onun, bizim, sizin, onların” zamirlerini getirerek bulabiliriz.
Örnek:
(Senin) kitabın
(Onun) kitabı
Kitabı eskimiş. (Onun) Kitabı eskimiş. (oldu öyleyse buradaki “-ı” eki iyelik ekidir.)
Kitabı düşürmüş. (Onun) Kitabı düşürmüş. [olmadı öyleyse buradaki “-ı” eki hal ekidir (Belirtme Durumu Eki).]
4) İlgi ekleri (Tamlama Ekleri):
“ın, in, un, ün” biçimindedir. Belirtili isim tamlaması kurar.
Örnek: kapı-n-ın kol-u , müdür-ün oda-sı
5) Eşitlik Eki:
“-ca,-ce” biçimindedir.
Örnek:
Sence bu doğru mu?
Çocukça davranma
6) Ek eylem Ekleri:
İsim soylu sözcükler yüklem yapma göreviyle kullanılan eklerdir.
Örnek: iyi-y-im, iyi-sin, iyi-dir, iyi-y-iz, iyi-siniz, iyi-dirler, iyi-y-miş, iyi-y-se
B)FİİL ÇEKİM EKLERİ
1)Zaman ekleri (Bildirme Kipleri):
Fiillerde hareketin yapıldığı zamanı bildirir.
Örnek:
gel-miş (Duyulan geçmiş zaman)
oku-du (görülen geçmiş zaman)
gid-i-yor (şimdiki zaman)
yat-acak (Gelecek geçmiş zaman)
al-ı-r (Geniş geçmiş zaman)
2)Dilek kipleri:
Fiillerde dilek, şart, istek, gereklilik… gibi anlamları karşılayabilmek için getirilen kip ekleridir.
Örnek:
Gider-se-m gelmem (Dilek-şart kipi)
Biraz daha oturayım (istek kipi)
Ders çalışalım (istek eki)
Artık git-meli-y-im (Gereklilik kipi)
Bunları da oku-sun (Emir eki)
Dışarı çıkın (Emir eki)
3)Şahıs Ekleri:
Fiildeki eylemi gerçekleştiren şahsı belirtmek için getirilen eklerdir. Fiillerde kip eklerinden (bilgi yelpazesi.net) sonra gelirler.
Örnek: Geliyor-um, çalışmalı-sın, yaptı- okusa-k , üzülür-üz koşacak-sınız yürüdü-ler
YAPIM EKLERİ (ÖZET ANLATIM)
İsim ve fiillerin kök veya gövdelerine gelerek onlardan başka isim ya da fiil türeten eklerdir.
Burada kök sözünü de açıklamakta fayda var.
Kök:
Yapım eki almamış kelimelere kök denir.
Bir sözcüğün anlamı ve yapısı bozulmadan parçalanamayan en küçük parçasıdır.
Köklerde yapım eki bulunmaz, ancak çekim eki bulunabilir.
Örnek:
"Ağaçlarımız" sözcüğünde "ağaç", sözcüğün, anlamlı ve parçalanamayan en küçük parçasıdır. "lar" çokluk ekidir; yani isim çekim ekidir. "-(ı)-mız" eki iyelik ekidir; yani isim çekim ekidir. Öyleyse bu sözcük yapım eki almamıştır, kök hâlindedir.
Kökler iki türde bulunur:
İsim kökleri ve fiil kökleri.
"Baktı" sözcüğündeki kök "bak-" fiil kökü; "tuzluk" sözcüğünün kökü olan "tuz" isim köküdür. Sözcüğün köküyle, ek aldıktan sonraki şekli arasında mutlaka bir anlam ilgisi olmalıdır.
"Balıkçılık" kelimesinin ek ve köklerine "balık-çı-lık" şeklinde ayrılır. Yoksa "balık" kelimesi bölünüp de köküne "bal" denemez. Çünkü "bal" kelimesi ile "balık" kelimesi arasında anlamca bağlantı yoktur.
Gövde:
Sözcüğün yapım eki aldıktan sonraki durumuna gövde denir.
Bir sözcük birden çok yapım eki alabilir.
İlk yapım eki köke diğerleri gövdeye eklenir.
Çekim Ekiyle Yapım Ekinin Farkları:
Çekim ekleri eklendiği sözcüğün anlamında bir değişiklik yapmaz; yapım ekleri ise anlamı, köke bağlı olmak şartıyla, değiştirir.
Örnek: "Kitabı aradım." cümlesindeki "kitap sözcüğü "sayfalardan oluşan ve okunan nesne" anlamındadır. "-i" hâl ekini alarak "kitabı" şekline geldiğinde de anlamı değişmemektedir.
"Kitapçı aradım." cümlesinde ise "sayfalardan oluşan ve okunan nesne" olan "kitap" sözcüğü "-cı" yapım ekini alarak bu anlamını yitirmiş, "kitap satılan yer" anlamına gelmiştir. Yani "kitap"la bir anlam ilgisi vardır; ama yeni bir sözcük oluşmuştur.
Çekim ekleri bir sözcüğe yapım ekinden sonra eklenir. Yani önce yapım ekleri, sonra çekim ekleri gelir. İstisnaları olsa da bu genel bir kuraldır.
Yapım Ekleri Aşağıdaki Gibi Dörde Ayrılır:
1. İsimden İsim Yapan Ekler
İsim kök veya gövdelerine gelerek onlardan yeni isimler türeten eklerdir. Ancak bu sözcükler sıfat, zarf gibi görevlerde de kullanılabilir.
Örnek:
"Kira-lık ev vardır.
"Su-lu yemekleri çok sever."
"İş-siz insanlara yardım-cı oluyordu."
"Büyüyünce futbol-cu olacakmış"
"Sınıflara üç-er kişi alalım."
2. İsimden Fiil Yapan Ekler
İsim kök veya gövdelerine gelerek onlardan fiil türeten eklerdir.
Örnek:
"Bahçedeki çiçekleri su-la-dı."
"Hastamız nihayet düz-el-di."
"Arabanın çamurluğu eğri-l-di."
"Dudağın kan-a-mış."
"Çocuğunu görünce gözleri yaş-ar-dı."
"Kulağına ne fıs-ıl-dadı?"
"Bugün çok gec-ik-tin"
"Sonbaharda yapraklar sar-ar-ır."
3. Fiilden İsim Yapan Ekler
Fiil kök veya gövdelerine gelerek onlardan isim türeten eklerdir. Bunlar da cümlede sıfat, zarf görevlerinde (bilgi yelpazesi.net) kullanılabilir.
Örnek:
"Otobüs dur-ak-ları yenileniyor."
"Ders çalış-mak için istek gerekir."
"Asırlardır bir yığ-ın dertle uğraşıyoruz."
"Evrenin mayası sev-gi değil midir?"
"Senin alın-gan olduğunu unutmuşum."
"Dalgıçlar bat-an gemiyi arıyor."
"Oku-yucu eserin kalitesini bilir."
"Yaz-ı yaz-mak-ta ustalaşmıştı."
"Artık elektriklerde kes-inti olmayacak."
"Bu dağlar arsında geç-it var mı?"
4. Fiilden Fiil Yapan Ekler
Fiil kök veya gövdelerine gelerek onlardan yeni fiiller türeten eklerdir.
Örnek:
"Masadan düşen vazo kır-ıl-dı."
"Kurşun sesiyle ortalık kar-ış-tı."
"İnşaatı iki yılda bit-ir-di."
"Küçük köpek, konuklara sal-dır-dı."
"Bakkaldan kendine gazete al-dır-t-tı."
"Bahçedeki çiçekleri kop-ar-mışlar."
"Savcı bütün dosyaları incele-t-ti."
|
|
>>>TIKLAYIN<<<
“TÜRKÇE DERSİ İLE İLGİLİ TEST SORULARI, SORULAR”
SAYFASINI GÖRMEK İSTERSENİZ
>>>TIKLAYIN<<<
“TÜRKÇE DERSİ İLE İLGİLİ YAZILI SORULARI”
SAYFASINI GÖRMEK İSTERSENİZ
>>>TIKLAYIN<<<
| |||||