Kinaye (Değinmece) Söz Sanatı Nedir? Kinaye Örnekleri ve Özellikleri

Kinaye (değinmece) kelimesi, Arapçadan dilimize geçmiş ve hem günlük konuşmalarda hem de edebî eserlerde sıkça kullanılan bir söz sanatıdır. Kinaye sanatı, bir sözü karşı tarafa hem gerçek hem de mecazî anlamda aktarmanın temelini oluşturur. Kinaye kullanılan her cümle veya dizede, iki ayrı anlam bulunur ancak asıl amaç, mecaz anlamı ifade etmektir. Kinaye, dilin derinliklerine inen ve söz sanatının inceliklerini yansıtan önemli bir edebî sanattır. Deyim ve atasözlerinde kinaye sanatına sıkça rastlanır.

Kinaye Örnekleri

Örnek:

Gel benim sarı tamburam
Sen ne için inilersin
İçim oyuk derdim büyük
Ben onun’çün inilerim.” 

Pir Sultan Abdal’a ait olan yukarıdaki dörtlükte geçen, sazın belirtmiş olduğu “içim oyuk” ifadesi hem gerçek anlamda bir şeyin içinin oyuk olması hem de mecaz anlamda dert içinde olmak manasında kullanılmıştır. Hem mecaz hem de gerçek anlamda kullanılan bu sözcükler kinaye söz sanatına örnektir.

Örnek:

· Mum dibine ışık vermez.

Kinaye sanatı, Türk atasözlerinde sıkça kullanılan bir retorik figürdür. Yukarıda belirtilen "Mum dibine ışık vermez" atasözünde, söz konusu olan mumun gerçek anlamıyla dip kısmına ışık veremeyeceği açıktır. Ancak atasözü bu gerçekliği aşarak mecaz bir anlam yükler. Bu mecaz anlam, bir kişinin sahip olduğu imkânları veya bilgiyi yakınlarıyla paylaşmamasını ifade eder. Yani zenginlik, bilgelik gibi değerlerin, kişinin çevresindeki insanlara yansıtılmamasıyla ilgilidir.

Atasözlerindeki bu tür kinayeler sadece doğrudan ifade etmek yerine derinlikli düşündürme amacı taşır. Kinaye yalnızca derin anlamı ifade etmekle kalmaz, aynı zamanda Türk kültürünün ve halkın yaşam tecrübelerinin derinliğine de işaret eder. Atasözlerinde kinaye sanatının sıkça kullanılması, Türk dilinin zenginliğini ve derinliğini gösterir.

Tariz Sanatı Nedir?

Tariz; iğneleme, alay etme veya sözün tam tersini kastetme amacıyla kullanılan bir söz sanatıdır. Söz konusu tariz, söylenen sözün veya ifadenin gerçek anlamının dışında tam tersini ima etmek için kullanılır. Bu tür bir iletişimde, söylenen sözün doğrudan karşıt bir anlamı vurgulanır; bir kişiyi ya da durumu alaya almak, iğnelemek veya eleştirmek amacı güdülür.

Tariz; sözcük anlamıyla "dokundurma", "taşlama", "taş atma" gibi anlamlara gelir. Ancak terim olarak kullanıldığında bir sözün mecazî anlamının görünürdeki tam tersini ifade etmek için tercih edilir. Bu söz sanatı, kinayedeki gibi bir anlatım şekline sahiptir ancak kinayede olmayan keskin bir alay ve eleştiri içerir. Tariz, yazıda kullanıldığında genellikle parantez içinde ünlem işareti (!) ile belirtilir. Bu şekilde okuyucuya söz konusu ifadenin gerçek anlamının dışında ters bir anlam içerdiği vurgulanır.

Örnek:

· Çalışanınız, Allah için, ustaymış; onun eli değdi değeli bizim makine kararsızlığı bıraktı; artık hiç çalışmıyor.

Yukarıdaki cümlede, ustanın işinde çok kötü olduğu iğneleyici ve alaycı bir tutumla belirtilmiştir. Bu da cümlede “tariz” söz sanatının kullanıldığını göstermektedir.

Kinaye ve Tariz Arasındaki Fark

Tariz ve kinaye, dilin incelikli kullanımında önemli birer söz sanatı olarak karşımıza çıkar. Aralarındaki farkı anlamak, iletişimde derinlik ve incelik katmanlarını açığa çıkarır. Tariz, sözün gerçek ya da mecaz anlamda kullanılmasından çok genellikle karşıt anlamıyla öne çıkar. Bu yönüyle bir ifadenin içsel çatışmasını veya ironisini vurgular. Tarizde, sözlerin görünürdeki anlamının ötesine geçilerek derinlik aranır. Karşıtlıkların, çelişkilerin ve paradoksların ifade edildiği bu söz sanatı, dilin zenginliğin ortaya koymaktadır.

Kinaye ise sözün hem gerçek hem de mecaz anlamlarının bir arada kullanılmasıyla yapılır. İfade edilen düşünce ya da duygunun altında yatan ikinci bir anlamı barındırır. Kinaye, sözlerin çift katmanlı bir yapıya sahip olmasına dayanır. Dinleyici veya okuyucu, ifadenin yüzeydeki anlamının ötesinde gizlenmiş anlamı keşfetmeye çalışır. Bu şekilde kinaye, dilin derinliklerinde gizlenmiş incelikleri ve ima edilen mesajları açığa çıkarır.

Tariz ile kinaye arasındaki farkı kavramak, dilin çeşitli katmanlarını anlamak için önemlidir. Her ikisi de iletişimde derinlik ve incelik sağlar ancak farklı yollarla ifade edilirler.