Menâkıbnâme Nedir? Özellikleri Nelerdir? Dîvan Edebiyatında Menâkıbnâme Örnekleri

Menâkıbnâme; velilerin, tarikat büyüklerinin ve şeyhlerin kerametlerini konu edinen eserlerdir. Bu tür eserlerde belirli bir zaman, mekân veya tarih bulunmaz fakat içinde yaşanılan dönemin gelenekleri, görenekleri ve inançları derinlemesine yansıtılır. Menâkıbnâmelerde yer alan kahramanlar, olağanüstü niteliklere sahip olup sıra dışı olaylar gerçekleştiren kimselerdir.

Türk edebiyatında menâkıb türünün ilk örneği, Âşık Paşa'nın oğlu Elvan Çelebi'nin kaleme aldığı "Menâkıbü'l-Kudsiyye fi-Menâsibi'l Ünsiyye" adlı eserdir ve bu eser 2081 beyitten oluşmaktadır. Bu eserler; içinde bulundukları toplumun gelenek, görenek ve inançlarını yansıtır. Menâkıbnâmelerdeki kahramanlar, olağanüstü işler başaran ve olağanüstü niteliklere sahip kişilerdir.

Evliya menkıbeleri; masal, efsane ve destan gibi olağanüstü olayları anlatan edebî türler arasında değerlendirilir. Ancak bu türler arasında bazı belirgin farklar vardır: Evliya menkıbeleri gerçek ve kutsal kişiler (veliler) hakkında yazılır, bu kişilerin yaşadığı zaman ve mekân bilinir, anlatılan olayların gerçek olduğuna inanılır ve eserler sade bir üslupla kaleme alınır. Bu özellikleriyle menâkıbnâmeler, diğer türlerden ayrılır.

Menâkıbnâme Özellikleri

1.      Menâkıbnâmeler, Türk edebiyatının önemli bir nesir türüdür.

2.      Bu tür eserlerde yazarların kimliği genellikle belirsizdir.

3.      Zaman ve mekân örgüsüne rastlanmaz, olaylar daha çok sembolik ve anlatısal bir yapıda sunulur.

4.      Ana konularını tarikat şeyhleri ya da veli olarak bilinen dinî şahsiyetler oluşturur.

5.      Menâkıbnâmeler, dinî öğretinin yayılmasını amaçlayan eserlerdir.

6.      Anlatım tarzı bakımından menâkıbnâmeler kısa ve sadedir.

7.      Eğlence unsurlarına yer verilmez ve içerik olarak dogmalarla benzerlik gösterdiği için gerçek olduklarına inanılır.

8.      Eserde geçen kahramanlar genellikle tarihî ve gerçek kişilerdir. Bu yönüyle menâkıbnâmeler, dinî nesir türünün bir parçasıdır.

9.      Menâkıbnâmeler, dönemin sosyal ve kültürel özelliklerine dair bilgiler sunar.

10. Kahramanların kişisel özellikleri ve yaptıkları önemli olaylar detaylı bir şekilde anlatılır.

11. Gelenek ve görenekler, menâkıbnâmelerde sıkça yer bulur ve bu eserler toplumun diline uygun olarak kaleme alınır. Bu şekilde okuyanlar tarafından kolayca anlaşılır.

12. Dil bakımından genellikle Arapça ve Farsça terimlerle zenginleştirilmiş bir üsluba sahiptir.

Menâkıbnâme Örnekleri

Menâkıbnâme; İslam dünyasında önemli şahsiyetlerin, dervişlerin, şeyhlerin ve alimlerin hayatlarını, kerametlerini ve menkıbelerini anlatan eserlerdir. Bu tür eserler, tarih ve edebiyat alanında büyük bir öneme sahiptir. Önemli menâkıbnâme örnekleri şunlardır:

q Hamza-nameler: İslam'ın ilk kahramanlarından Hz. Hamza'nın hayatını ve kahramanlıklarını anlatan bu eserler hem tarihî hem de edebî açıdan büyük bir değere sahiptir.

q Gelibolulu Ali – Menakıb-ı Hünerveran: Bu eser, Osmanlı İmparatorluğu'nun ünlü hattatları ve nakkaşlarının menkıbelerini içerir. Sanatçıların hayat hikâyeleri ve eserleri hakkında bilgi verirken dönemin sanatsal ve kültürel yapısını da gözler önüne serer.

q Eflâkî – Menakıbu'l Arifin: Mevlâna Celaleddin Rûmî ve Mevlevîlik ile ilgili oldukça geniş bilgiye sahip olan Eflâkî, bu eserinde Mevlâna ve çevresindeki dervişlerin hayatlarını ve kerametlerini anlatır. Tasavvufun derinliklerine inen bu eser, aynı zamanda Mevlevi tarikatının tarihine ışık tutar. Mevlâna’yı oldukça eleştiren Eflâkî, Nasreddin Hoca olarak bildiğimiz Âhi Evran’ı, Mevlâna’nın öldürttüğünü belirtmiştir.

q Gülşehri – Keramat-ı Ahi Evran: Ahîlik teşkilatının kurucusu Ahî Evran'ın (Nasrediin Hoca olarak adlandırılmaktadır.) hayatını ve kerametlerini konu alan bu eser, Ahîlik kültürünün ve felsefesinin anlaşılmasında önemli bir kaynaktır.

q Feridüddin Attar – Tezkiretü'l Evliya: Tasavvuf edebiyatının en önemli isimlerinden biri olan Attar, bu eserinde İslam dünyasının ünlü evliyalarının hayatlarını ve menkıbelerini derlemiştir. Eser, tasavvufun temel prensiplerini ve evliya menkıbelerini içermesi bakımından büyük bir öneme sahiptir.

q Vilayet-name-i Otman Baba: Osmanlı İmparatorluğu'nun ilk dönemlerinde yaşamış ünlü Bektaşî dervişi olan Otman Baba'nın hayatını ve kerametlerini anlatan bu eser, Osmanlı tasavvuf geleneğini anlamada önemli bir kaynaktır.

q Kâtip Çelebi – Keşfü'z-Zünûn: Bu eser, İslam dünyasındaki ilim ve kültür tarihine dair geniş bilgiler sunar. Menâkıbnâmeler de dahil olmak üzere çeşitli eserler hakkında bilgiler içerir.

q Menakıb-ı Sipehsalar

Bu menâkıbnâmeler; tarih ve edebiyat açısından büyük bir değere sahip olup İslam dünyasının kültürel ve dinî mirasının anlaşılmasına katkıda bulunmaktadır. Her biri, kendi döneminin sosyal ve kültürel yapısını yansıtarak bugüne ışık tutmaktadır.