Hicviye Nedir? Özellikleri Nelerdir? Dîvan Edebiyatında Hicviye Örnekleri

Hicviye, Arapça kökenli bir kelime olup "hecv" kökünden türetilmiştir. Hecv, birini kötülemek ve yermek anlamına gelirken hiciv ise toplumsal bir olayı veya bir kişiyi eleştirmek için yazılan şiir demektir. Bu tür şiirler genellikle alaycı bir üslupla yazılır. Âşık edebiyatının temsilcileri tarafından kaleme alınan taşlamalar da bu türün özelliklerini taşır.

Hicviye, şairin bir kişinin veya toplumun hatalı yönlerini alaycı bir dille eleştirdiği şiir türüdür. Sadece manzum değil, nesir türünde de yazılabilir. Bu tür şiirlerde tariz, kinaye ve tecahül-i arif gibi söz sanatları sıkça kullanılır.

Osmanlı Dönemi’nde, hicviyeleriyle tanınan birçok şair bulunmaktadır. Bunların başında Nef'i gelirken diğer ünlü hiciv şairleri şunlardır: Neyzen Tevfik, Ubeyd-i Zakani, Şair Eşref, Ruhsatî ve Şeyhî’dir.

Halk Edebiyatında Hiciv

Halk edebiyatında hiciv yani yergi “taşlama” adıyla yapılmaktaydı. Taşlamalar, toplumun eksikliklerini, bireysel hataları ve devlet yönetimindeki yanlışları sert bir üslupla eleştiren ve halk edebiyatında alay etmek, hicvetmek amacıyla kullanılan yazı türleridir. Bu tür, genellikle semai ve koşma dizemleriyle yazılır. Bu nazım biçimleri dörtlüklerden oluşur ve Dîvan edebiyatındaki rübai ve kıtalara benzerlik gösterir. Hicviyye türünün en önemli temsilcisi Nef’i'dir ve Siham-ı Kaza adlı eseri bu türün örneklerinden biridir.

Taşlamaların Dîvan edebiyatındaki karşılığı hicviyye olarak bilinir. Hicviyye, Nef’i gibi büyük şairler tarafından icra edilmiş ve bu türün zirvesine taşınmıştır. Ancak bu türde sanatlı ve akılcı eleştirilerin yanı sıra bazı eserlerde aşırı küfürler içeren ifadeler de yer almıştır. Taşlamaların önemli temsilcileri arasında Dertli, Ruhsatî ve Seyranî gibi ünlü ozanlar yer alır. Bu ozanlar, toplumun çeşitli yanlarını eleştiren ve sıkça toplumsal dertlere dikkat çeken eserler vermişlerdir. Aynı şekilde çağdaş Türk edebiyatında da taşlama geleneği devam etmiş, Abdürrahim Karakoç gibi halk şiirine yakın şairler de bu türde eserler vermiştir.

Türk Edebiyatındaki Hicviye Örnekleri

Türk edebiyatında hicviye, zaman içinde pek çok önemli şair ve yazar tarafından başarılı bir şekilde kullanılmıştır. Bu eserler arasında özellikle Şeyhî'nin "Harname", Kani'nin "Hirre-name", Ali Vasi'nin "Hümayun-name", Nef'i'nin "Siham-ı Kaza", Cemali'nin "Der Beyan-ı Meşakkat-i Sefer ü Zaruret ü Mülazemet", Necati'nin "Arpa Kasidesi", Bayburtlu Zihni'nin "Sergüzeşt-name" ve Bağdatlı Ruhi'nin "Terkib-i Bend" gibi eserler öne çıkmaktadır.

Bu eserler, dönemlerinin sosyal ve siyasi olaylarına eleştirel bir bakış açısıyla yaklaşarak toplumsal meseleleri hiciv yoluyla ele almışlardır. Örneğin, Şeyhi'nin "Harname" adlı eseri, dönemindeki bazı hükümdarlara yönelik hicivler içermesiyle bilinir. Benzer şekilde Kani'nin "Hirre-name" eseri de dönemin siyasi olaylarına ve yöneticilere yönelik eleştiriler içermektedir.

Ali Vasi'nin "Hümayun-name" adlı eseri ise Osmanlı sarayı ve yönetimine yönelik hicivler içeren bir eserdir. Nef'i'nin "Siham-ı Kaza" eseri ise bürokrasideki adaletsizlikler ve toplumsal adalet konularında çarpıcı hicivler içermektedir.

Cemali'nin "Der Beyan-ı Meşakkat-i Sefer ü Zaruret ü Mülazemet" eseri ise seferler sırasında yaşanan güçlükleri ve zorlukları hiciv yoluyla anlatırken Necati'nin "Arpa Kasidesi" eseri tarım, kıtlık ve ekonomi konularına yönelik hicivler içermektedir.

Bayburtlu Zihni'nin "Sergüzeşt-name" eseri ise genellikle toplumsal ilişkilere ve insan davranışlarına yönelik hicivler içermektedir. Bağdatlı Ruhî'nin "Terkib-i Bend" adlı eseri ise bent nazım şeklinde kaleme alınmış olup çeşitli konuları hiciv yoluyla ele almaktadır.

Hicviye Örnekleri

Örnek 1

Bir eşek var idi zaif ü nîzar
Yük elinden katı şikeste vü zâr

Gâh odunda vü gâh suda idi
Dün ü gün kahr ile kısuda idi

Ol çeker idi yükler ağır
Ki teninde tü komamıştı yağır

Dudağı sarkmış u düşmüş enek
Yorulu arkasına konsa sinek

Kargalar derneği kulağında
Sineğin seyri gözü yağında

Arkasından alınca palanı
Sanki it artuğıydı kalanı

Bir gün ıssı eder himayet ana
Ya'ni kim gösterir inayet ana

Aldı palanı vü saldı ota
Otlayurak biraz yürüdü öte

Gördü otlukta yürür öküzler
Odlu gözler ü ger(i) lü göğüsler

...                                   

                                    (Şeyhî-Hârname)

Örnek 2

Kande insaniyyet ey Baki-i apuşt kande sen
Hep bilür âlem senün yarrar-u nakka boldugın

Nola devründe hazine olsa kalb akçeyle pür
Sabit olmışdur ocakdan çıkma kulla boldugın

Bugünden ahdim olsun kimseyi hicv etmeyem illâ
Vereydin ger icâzet hicv ederdim baht-ı nâ-sâzı

Beni dûr etdi zîrâ dergeh-i devlet-penâhından
Nice hicv etmeyim bir öyle gaddâr-u çep endâzı

Ammâ gene bir söz ne kadar nâzik olursa
Dahli ana erbâb-ı hased ol kadar eyler

Üstâd olıcak sözde hasedden kaçılır mı
Zîrâ hüneri reşk ü hased mu’teber eyler

Yetmez mi bu devlet ki bana reşk ede dâim
Bir tâ’ife kim davî i fazl-u hüner eyler

Zu mu o kadar her birinin sözde ki gûyâ
Endîşesi tagyîr-i kazâ vü kader eyler

Ammâ giricek ma’reke-i ma’nîye evvel
Şemşîri kor endîşe-i zırh u siper eyler

Nutk ile Mesîhâ geçinir her biri ammâ
Hâsıyyet-i sohbetleri insânı har eyler

Gavgâ-yı suhandir bu fazîletde nemiz var
Fazl ehli bizim bâşımız üstünde yer eyler

Söz ben dediğim cevher-i ulvî ise anı
Devrân sadef-i sem’-i kabûle güher eyler

Söz müdür o kim nüshasını nükte-şinâsân
Haşv-i şikem-i rahne-i dîvâr u der eyler

Hakkımda ne derlerse o gûne süfehânın
Âsâr-ı tabî’atlerine kim nazar eyler

Lazım gelicek ol müteşâ’irlere tab’ım
Her ma’rekede neyledi dahi neler eyler

Ol saf-der-i düşmen-küş-i nazmım ki husûsâ
Şemşîr-i zebânımdan ahibbâ hazer eyler

                                     (Nef’î – Siham-ı Kaza)